Ардын ур­ла­гийн олон улсын фестивалийн Гран при шагнал хүртсэн “Хөг­сүү” чуулгын дарга Чингисийн Өнөртүвшин: Дуурийг мянга дууллаа ч тэр нь монголын урлаг биш юм

Польш дахь Монгол Улс, АНУ-ын элчин сайдын яам, Польш улсын Соёлын яам хамтран зохион байгуулсан ардын ур­ла­гийн олон улсын фестивалийн Гран при шагнал хүртсэн "Хөг­сүү" чуулгын дарга Чингисийн Өнөртүвшинтэй ярилцлаа.

-"Хөгсүү" чуулгын уран бү­тээлчид Польш улсад болсон олон улсын фестивалиас гран при шагнал хүртсэн гэсэн. Хаа­наас зохион байгуулсан фес­тиваль вэ?

-Манай чуулга мартагдаж буй ардын урлаг, соёл, ёс заншил, ахуй гэх мэт монголын язгуур бүхнийг сэргээх, залуу хойч үедээ өвлүүлэх, дэлхий нийтэд сур­талч­лах, түгээн дэлгэрүүлэх зорилготой анх байгуулагдаж байсан. Чуулга маань монголоо гэсэн сэтгэлтэй хэдэн уран бүтээлчдийн итгэл дээр тогтдог юм. Бид ашгийн төлөө явж байсангүй.

Сая бид ОХУ-ын Москва, Ха­лимаг, Казахстан улсуудад тог­лол­тоор явж байхад биднийг Польш улсад болж буй фестивальд орол­цооч ээ гэсэн урилга ирсэн. Ямар учиртай наадам юм бол гээд су­дал­лаа. Гэтэл дэлхийд өөрсдийгөө язгуур урлагтай гэсэн улсуудын оролцдог наадам байсан. 

-Фестивальд хичнээн орон оролцов?

-Индианчууд, африкийн ул­суудаас эхлээд мартагдсан өв соёл­той улсууд оролцдог юм би­лээ. 15 жилийн өмнө анх зохион байгуулагдахад нь гурван улс орж байсан гэсэн. Энэ удаагийн наа­дамд 15 орон орсон. Ардын язгуур урлагийн хүрээнд зохион бай­гуу­лагдаж байгаа болохоор БСШУЯ, Гадаад харилцааны яамнаас ма­най чуулгыг санал болгосон байгаа юм. Зүгээр Монголын ур­лагийн төлөөлөл гэсэн бол Үн­дэсний дуу бүжгийн эрдмийн чуул­га, Түмэн эх чуулгаас эхлээд ямар ч чуулга оролцож болох байсан. Язгуур урлагийн наадам учраас манай­­хаас өөр Монголын яз­гуурын ур­ла­гийг бүгдийг нь үзүүлж чаддаг бү­рэн бүрэлдэхүүнтэй орол­цох чуул­га байгаагүй боло­хоор манайд са­нал тавьсан. Мон­голын мар­тагд­сан бүх өв соёлыг эгнээндээ нэгтгэж чад­сан болохоор манай чуулга бу­сад бүх хамтлаг, чуулгаас давуу юм. ЮНЕСКО-гийн биет болон биет бус соёлын өвд Монголоос ар­дын язгуур урлагийн найман өв соёл багтсан байдаг. Наймуулаа зөв­хөн манай чуулгад л бий. Чуул­гын маань хамгийн өндөр настай нь 84, хамгийн залуу нь гурван настай хүүхэд байдаг гээд боддоо.  

Ямартай ч 15 хүний бүрэл­дэ­хүүн­тэй Польш улсад очоод гран при шагналыг нь аваад ирлээ. Биднийг эндээс явахад виз гарах­гүй, замын зардлын мөнгө ч ол­дох­гүй байв. Долоодугаар сарын 19-ны өглөө Польшид бэлэн байх ёстой байсан боловч урд өдөр нь замын зардлаа ч олоогүй байлаа. 

-Тэгээд хэрхэн явсан бэ?

-Бүх томоохон компаниуд руу холбогдож уулзсан боловч нааш­тай хариу өгөөгүй. Яах вэ гэж байтал "Айр линк" компаниас "Ир­сэн хойноо яаж ийж байгаад мөн­гөө өгөөрэй" гээд бидний билетийг өгсөн. Нэг ёсондоо зээлээр явуулж байгаа юм. Өнөөгийн нийгэмд хүнд итгээд 100 төгрөг ч өгдөг хүнгүй болсон энэ цагт 26 сая төгрөгийн билетийг бидэнд итгээд бичиж өгөөд явуулахад нь үнэхээр их баярласан. "Айр линк"-ийнхэн эх орноо сурталчлах ариун үйлсийг дэмжсэнээрээ Монголоо гэсэн сэтгэлтэй хамт олон гэдгээ харуулж байгаа юм. 18-ны шөнө нь бид монголоос ниссэн. Маргааш нь элчин сайдын яамныхан биднийг тосч авсан. Биднийг ирж амжихгүй гээд тоглолтын хуваарь дээрээс "Хөгсүү" гэдэг нэрийг хасчихсан байсан шүү. Манайхан очоод шууд тоглолтод оролцсон. Хүмүүс тоох­гүй байх даа гэсэн эмзэглэлтэй байлаа. Гэтэл эсрэгээрээ "Mongolia" гээд орилолдоод бөөн юм болов оо. Манай ардын ур­лагийн хөгжмийн хэмнэлд тааруу­лаад тэд бүжиг зохиогоод бүжиглэж байгаа юм. Тэр талбайд 30 мянга хол давсан үзэгчид байсан. 

Манай үндэсний хувцсыг ха­раад мэл гайхацгаасан. Биднийг явуулахгүй хэрчихээд зургаа ава­хуулъя гээд дугаарлаад зогсчихсон байсныг хараад гайхсан. 

-Гран при шагнал хүртсэнээ хэрхэн мэдсэн бэ?

-Шагнал гардуулна гэж бо­доо­гүй. Зүгээр ардын урлагаа сур­тал­чилсан тоглолт болох байх гэсэн бодолтой байлаа. Гурав хоног тоглолтод оролцоод буцахаар билетээ бичүүлчихсэн байсан юм. Бид буцах боллоо гэхэд орой шагнал гардуулна та нар хүлээчих гэсэн. Ямартай ч шагнал гардуулах арга хэмжээнд нь оролцъё гээд хүлээлээ. Нэг­дүгээр байрт Амери­кийн Индиан­чууд гэхээр нь манай­хан байхгүй юм байна гээд зогсож байтал "Гран при Монголиа" гээд зарласан. Тухайн үед шагнал гардуулаад дуусчихлаа гэсэн бо­дол­той байсан тул анзаараагүй. Тэнд байсан бүх хүмүүс "Монголиа" гээд ори­лол­доод байсан болохоор манайхан шагнал авчээ гэдгээ мэдэж бөөн баяр хөөр болсон доо. 

Дараа нь бид элчин сайдынхаа яаман дээр очиж тоглосон. Тэр үед элчин сайд А.Ганбаатар "Энэ сайхан урлагийг шоун дээр биш төрийн ивээлд багтаж олон улсад сурталчлуулмаар байна. Эхний ээлжинд би гадаад харилцааны яаманд санал тавина" гэсэн. 

-Язгуур урлаг гэхээр эрт ба­ларын урлаг гээд хүмүүс төдий л анхаарахгүй байгаа мэт са­нагд­даг?

-Яах аргагүй тэгээд байна. Ахмадууд хүртэл "Ээ чааваас үеэ өнгөрөөчихлөө дөө" гэж байхад залуус тоохгүй байгаагаас ардын урлаг маань уначихаад байгаа. Ардын урлагаа үнэлдэггүй хип хоп дуулдаг залууст хандаж "Та нар хичнээн үглээд ч Африк Америкийн харуудын өмнө гарч чадахгүй ээ" гэж хэлмээр санагддаг. Дэлхий дээрх бүх улсад хип хоп байдаг. Монголын үндэсний урлаг биш болохоор бидний гайхамшиг биш болчихож байгаа юм. Гавьяат жү­жиг­чин Э.Амартүвшинг дэлхийн алдартай дуурийн дуучин гэхэд хэн ч үгүйсгэхгүй. Үнэхээр гай­хал­тай дуулж байна. Дуурийн дууч­наа­раа дэлхийд тэргүүлдэг. Гэхдээ мянга дуурь дууллаа гэхэд энэ монголын өв соёл биш. Гадны урлагийг чадаж байгаа ч гэсэн өөрийн урлагаараа бахархах ёс­той. Монголын урлагаараа дэлхийд гайхуулж чадвал тэр хүн гайхамшиг болох юм. Дуурийг монгол хүн дуулж чадаж байхад монголын урлагийг дэлхий нийтээрээ чад­даг­г­үй л байхгүй юу. 

Хамгийн түрүүнд "Би монгол хүн" гэсэн үнэ цэнийг бий болгох хэрэгтэй. Бид эх орондоо үнэ цэнээ алдаад байна. 

-Таныхаар яах ёстой гэж?

-Монгол хүний үнэлэмжийг өс­гө­хийн тулд төр, албан бай­гуул­лага, хувь хүмүүс нь дор бүрнээ бие биенээ үнэлж байх ёстой. Өнөө цагт ихэнх хүмүүс хар амиа бодож амьдарч байна. 1990 оны ард­чил­сан хувьсгалд монголчууд зүрх сэтгэлээрээ эх орноо өөрчлөн шинэчилье гэсэн хүсэл эрмэлзэл байсан болохоор нэгдэж чадсан. Одоо ямар ч мундаг хүн, хичнээн том жагсаал зохион байгуулсан тэр хэмжээнд хүрч чадахгүй. Яа­гаад гэвэл бүх хүн өөрийнхөө төлөө амьдардаг ухааныг олчихсон бо­ло­хоор тэр. Өнөөдөр өөрийнхөө талхыг олох гэсэн бодолтой бай­гаа­гаас бус эх орондоо хийж бүтээе гэсэн хүсэлгүй болчихсон. Өнөөдөр л болж байвал болоо гэсэн өдөр хоногийг аргацаасан дорой бодол­той болсонд байгаа юм. 

-Та их бухимдалтай хүн шиг санагдлаа?

-Тийм биш. Сая Москвад гурван монгол хүн тааралдахаар нь "Сайн байна уу?" гэсэн чинь муухай хараад дуугүй өнгөрөнгүүтээ "Энэ монгол хүн байна ш дээ" гэж хоо­рон­доо ярилцаад яваад өгч байгаа юм. Уг нь мэнд усаа мэдэлцээд өнгөрч болно. Гэтэл тэгж чадахгүй байна. Магадгүй бид ядарч явсан байж болно. Хэн нэгэн хүн хэрэгтэй байсан ч байж болох шүү дээ. Тэр хүн яагаад цаашаа яваад өгөв. Монгол хүн үнэ цэнэгүй болохоор тэр. Өнөөдөр монголд амьд­ра­хаа­саа илүү гадаадыг сонгож, төрөлх хэлээ сурахаасаа өмнө гадаад хэл сурч байна. Бидэнд үнэ цэнэгүй мэт юмс бүхэн гадныханд сонин зүйл мэт харагддаг. 

Өдий төдий урлаг, өв соёлоороо сайхан амьдарч болох байтал газрын хэвлийгээ хайр гамгүй ухаж байгаад эмзэглэдэг. Газраа ухаж байхаар толгой доторхоо ухвал түүнээс илүү баялаг бий дээ.

-Ардын урлаг заавал төрийн дэмж­лэг авч байж хөгжих үү?

-Төрийн бодлого үнэндээ алга болчихсон. Математикийн олон улсын олимпиадаас алтан медаль хүртсэн Э.Төрбат гээд хүү, мөн манай "Хөгсүү" чуулга гэх мэт Монголын нэрийг гаргасан хү­мүү­сийн үнэлэх ёстой. Гэтэл өөр хү­мүү­сийг урамшуулаад байна. Бидэнд ч гэсэн урам хэрэгтэй. Хүн урмаар амьдардаг. 

-Ямар хүмүүсийг үнэлчихээд та нарыг үнэлэхгүй байгаа юм бэ?

-Сонгодог урлагийнхныг үнэлж байна. Үндэсний биш урлагийг үнэлээд байгаа юм. Төсөл бичсэн хүн таньдаг хүндээ төслөө бариад орохоор дэмжигддэг. 

Ардын урлагийн талаар дэм­жээч гээд яам, харъяа байгууллага дээр ороход л доод албан ту­шаалтнууд нь надад ямар хэрэгтэй биш гэсэн шиг хүлээж авч байгаа юм. Монгол гэсэн сэтгэл дутагдаад дээрээс нь манайд хууль үйлч­лэхгүй болохоор ингээд байна.

-Танай чуулгын урилгаар Халимагууд ирчихээд байгаа гэсэн үү?

-Манай чуулгын урилгаар Ха­лимагаас хүмүүс ирчихсэн байгаа. Монголын сайхан оронтой танил­цаж байгаа юм. Хамгийн түрүүн "Сайханы хөтөл" дээр дагуулж гарахад "Энэ чинь юу вэ" гээд шууд уулга алдсан. Дараа нь хөдөөний айлд дагуулж орлоо. Өнөө айл нь олон хүүхэдтэй замбараагүй бай­сан тул би үнэндээ тэр айлд оруу­ла­хаас санаа зовж байсан. Гэтэл эсрэгээрээ монголчууд ийм гэрт амьдардаг юм уу "Ямар гоё юм бэ" гэсэн. Нэг хүн нь нэлээд даарчихсан байсан тул үстэй дээл өм­сүүл­чих­сэн чинь "Их дулаахан сайхан юм. Худалдаад авч болох уу" гээд авсан. Хоол, цай идэхдээ мөнгийг нь өгөх үү гээд асууж билээ. Дэлхий дээр манай монголчууд шиг үнэгүй цайлаад гаргадаг үндэстэн байх­гүй. 

Зочид маань Сэлэнгэ мөрний усыг хараад "Энэ хаашаа урсаж байгаа вэ?" гэж асуусан. Би байгаль далай руу цутгадаг юм гэхэд хи­лийн­хээ наана нуур байгуулах хэрэгтэй тэгээд илүү ус нь цаашаа урсаж байгаль далайгаа сэлбэх нь монголд ашигтай гээд бидний усанд хүртэл санаа зовж байна. Сэлбэ, Туул голоо хар. Машинаа угаагаад хог новшоор дүүргээд хаячихсан. Ховд аймгийн Булган голын урсацаар Хятадууд хил гарангуут нь цаана нь 10 гаруй нуур хийчихсэн. Энэ мэтчилэн эмзэглэх зүйлс байгаад байна. 

-Ардын язгуур урлагийн театр зайлшгүй хэрэгтэй биз?

-Нэн тэргүүнд тавигдах шаард­лага энэ байна. Манай чуулга байгууллагууд дээр очоод хүмүүст нь тоглолтоо хүргэдэг. Тэндээс хэдэн төгрөг аваад уран бүтээлч­дээ урамшуулах жишээтэй. Өөрийн байртай байсан бол зуны энэ цагт жуулчид ирж үзнэ. Хэрэв тийм болчихвол төрөөс цалин гэхгүй. Өөрсдийгөө цалинжуулаад явчихна. БСШУЯамаар ороход Төрийн бус байгууллагыг төр дэм­жих­гүй гэнэ. 

Хуулиндаа бол төрийн ажлыг төрийн бус байгууллага гүйцэтгэж болно гэсэн байдаг. Ер нь Ардын язгуур урлаг төрийн ивээлд байж бодлогоор хөгжүүлж хадгалан хамгаалж өвлүүлэх хэрэгтэй л байна даа. Одоо байгаа Ардын дуу бүжгийн чуулга, Түмэн эх чуулга гэх мэтийн байгууллагууд болохоор яг ардын язгуур өв соёл гэх юм байх­гүй, орчин үед оруулсан тайзны урлаг юм. Гадныханд Монгол ул­сын нүүр царай болдог язгуур бүхнийг харуулж чаддаг театртай болох хэрэгтэй байна. 

-Анхны Монгол дээлийг та сэргээлгэсэн гэдэг үнэн үү?

-Анх би таван жилийн өмнө 13-дугаар зууны жинхэнэ Монгол дээлийг түүх судлаач найзаараа  судлуулаад хийлгэсэн хүн л дээ. Тэгээд дээлтэй Монгол гээд наа­дамд оролцож түрүүлж байлаа. Монгол Улсын гавьяат жүжигчин Д.Сосорбарам гуай шүүгч хийж байсан. Миний дээлийг ганцхан үнэлэмжээр тэргүүн байрт шал­га­руул­сан. Жинхэнэ Монгол дээл гэдгээр нь. Дараа нь Д.Сосорбарам гуай яг тэр загвараар дээл хийлгэж өмссөн. Бүүр сүүлд дуучин Болд хийлгэж өмссөн байна лээ. Гэтэл Болдын дээл гээд л шуугилдах юм. Дээл гэснээс би нэг хэсэг теле­ви­зийн ярилцлагууддаа нэг санал хэлсэн юм. Юу гэхээр Африкийн улсуудын төрийн өндөрлөгүүд олон улсын арга хэмжээнд орол­цох­доо алтан костюм авч өмсөж чадах боловч өөрсдийн үндэсний хувцсаа өмсөж алчуураар тол­гой­гоо ороогоод л сууж байдаг. Тэд англиар маш сайн ярьдаг боловч илтгэл тавихдаа болон ярилцахдаа заавал өөрийн үндэсний хэлээрээ ярьдаг. Энэ нь би тусгаар тогтносон улсын тэргүүн гэдгээ хэлээрээ хувцсаараа зарлан тунхаглаж байгаа төрийнх нь бодлого. Гэтэл манайхан яаж байна. Нээх сайхан костюм өмсөөд л англиар яриад л. Ингэж хэрэггүй ээ. Монгол улсын төрийн өндөрлөгүүд бол үндэсний дээлээ өмсөөд Монгол хэлээрээ ярих хэрэгтэй гэж ярьсан. Гэтэл өнгөрсөн жил Монгол улсын ерөн­хийлөгч маань яг миний анхлан сэргээж гаргаж ирсэн дээлтэй Монгол хэлээрээ НҮБ-ын индэр дээрээс илтгэл тавихад маш их бахархаж байлаа. "Энэ бол миний монгол. Монгол гэж ийм улс байдаг юм" гээд л ажил дээрээ орилж билээ.

Би хувьдаа Монгол Улсын Ерөн­хийлөгч ардын урлагийг дэмж­дэг хүн байна гэж ойлгосон. Ерөн­хий­лөгчийг дэмждэг Засгийн газар гараад ирчихсэн болохоор итгэл хүлээлгээд байгаа. 

Ардын урлагийн фестиваль эх орон­доо зохиох хэрэгтэй. Тэгж байж дэлхийн анхаарлыг өөртөө бага ч гэсэн татах болно. Монгол Улсыг гадаадад сурталчлах үн­дэс­ний зөвлөл гэж бий. Тэд цаашид иймэрхүү фестиваль зохион бай­гуу­ла­хаас эхлээд юм хийх байлгүй дээ. 

-Хүүхэд байхаас нь эхэлж ардын урлагийн талаар мэд­лэгтэй болгохгүй бол болохгүй гэж санагддаг?

-Ёстой үнэн. Ерөнхий боловс­ролын сургуульд байхаас нь эхэлж заавал хүүхдүүд дүн авахын тулд дургүй ч гэсэн сурч л таарна. "Ардын урлаг өв соёл" гээд хичээл заагаад өгчихвөл их нэмэр болох юм. 

-Монголчуудыг гадныхан хэр хүлээж авч байна вэ?

-Монголд очиж үзэх юмсан гэсэн хүмүүс олон тааралдаж байсан. Би хувьдаа дэлхий дээр маш олон Монгол үндэстэн байгаа. Мон­гол­чууд нэгдвэл, олон болбол хэнд ч дийлдэхгүй хүчтэй болно гэж бод­дог. Тийм болохоор Монголчууд олуулаа болох хэрэгтэй. Хүүхдийн мөнгө өгч байсныг зөв гэж бодож байна. Хүүхэд гаргасан ээжийг төр засаг маш сайн харж үзэх хэрэгтэй. Өөрийгөө язгуурын Монгол гэж нотлоод Монгол Улсад амьдрах хүсэлтэй гадны улс орнуудын хүмүүс байвал тэднийг ирж амьд­рахыг урьж, амьдрахад нь туслаж дэмжих хэрэгтэй. Ингэж байж л Монголчууд олуулаа болно шүү дэ.

-Гадаадад байгаа мон­гол­чуу­дыг яаж урина гэж?

-Казакстан улс казах иргэдээ урьсны хүчинд Хятадын каза­хуудаас 2 сая 400 мянган иргэд Казастаны иргэн болсон. Мон­голын 300 000 орчим иргэн Казакс­таны иргэн болсон байна. Тэглээ гээд Казакстан улс муудсангүй харин ч хөгжиж дэвжиж байна. Одоогийн Казакстаны Соёлын сайд нь 91 онд Хятадаас очсон Казак  иргэн байх жишээтэй. Хө­дөөний хүмүүс хот руугаа бөөг­нөрөөд хөдөө хоосон байна. Эзгүй нутгийг захын гадны хүмүүс ухаад цөлмөөд дууслаа. Тэр газрууддаа гаднаас ирж буй Монголчуудаа байршуулаад амьдруулаад явахад болохгүй зүйл алгаа. Дэлхийгээр тархсан олон Монголчууд яасан их баярлах болоо гэж боддог. 

Э.ЭНХБОЛД